چهار نکته کلی در منظومه فکری شهید مطهری

 

 

🌐 چهار نکته کلی در منظومه فکری شهید مطهری

🔰هادی محیطی

1) سیر از بین به مبین

🔅سیری که شهید در مباحث دارند سیر از بدیهی است یعنی ما قرار نیست هیچ چیزی را مقدم بگیریم بلکه از نقطه بدیهی که قابل تصدیق همگانی و طرف مقابل است شروع میکنیم و با سیر از بین به مبین بالا میرویم تا جایی که به اوج معارف اسلامی هم میرسیم. البته گاهی با عقل و گاهی با نقلی که به معنای تعبد نیست بلکه به معنای رشد ظرفیت عقلی است.

🔅از محسنات این سیر این است که راه گفتگو با هر اندیشه ای را فراهم میکند ((قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سواء بیننا وبینکم الانعبد الا الله ..)) در گام اول مک از تعبد شروع نمیکنیم بلکه در یک مسیری که عقلانیت بشر آن را میپذیرد سیر میکنیم. طرف مقابل هم برای ارائه تفکر خود باید بتواند از یک گزاره بدیهی شروع کند تا حقانیتش اثبات شود.

 🔅از محسنات دیگر این خواهد بود که با این روش پیشفرض هایی را که شخص به آن آگاه نیست معلوم میگردد یعنی میتوان از این آسیب که عوامل غیر تفکری مثل مشهورات جامعه و عوامل طبقاتی و تاریخی و آبائی (به تعبیر قرآن) و یا سیاسی دخیل در سیر تفکر گردد و پیشفرض برای ما قرار گیرد دور باشیم.

2) توجه شهید به تقابل با غرب مدرن و اندیشه انسان مدرن:

🔅شهید در یک بستر تاریخی وارد عرصه کار اجتهادی دینی و تفکر میشوند که تفکری بر پایه انسان محوری و خود بنیادی در عقلانیت حاکم شده (که در مقابل تفکر اسلامی که جهان را بر محور الله میبیند او جهان را بر محور اندیشه خود معنا میکند لذا آنچه که در اندیشه او نمی آید واقعی نیست و...) فضای تنفسی فکر مسلمان ایرانی را درگیر خود کرده به طوری که نا خود آگاه، مدرن می اندیشد و دغدغه ها و تمایلات اجتماعی و فردی مدرن پیدا کرده است.

🔅شهید سعی در ارائه اسلام به عنوان یک تفکر حق در مقابل این فضای حاکم است. لذا کار شهید بازخوانی تراث اسلام برای انسان امروز و برگرداندن هویت اوست. همین امر سبب میشود که ایشان در موضوعات زیادی ورود کنند چرا که تفکر مقابل با یک نظام همه جانبه که برخاسته از یک جهان بینی دیگری است بروز کرده است. لذا خیلی مواقع که شهید وارد بحثی میشود در نهایت بعد از سیر با اندیشه مقابل و نشان دادن ضعف ها به تولید فکر اسلامی پرداخته و سعی میکند سوال زمانه خود را با فضای اسلامی پاسخ دهد و نه فقط منفعلانه رد شبهه کند بلکه در یک سیری بعد از این که در همان فضای سوال دیدگاه طرف مقابل را به چالش میکشد، مفاهیم محوری دیگری را  طرح میکند.

🔅شاهد این حرف کاری است که شهید مطهری در بحث آزادی انجام داده است. بعد از بحث مفصل در آزادی و تحلیل معنایی آن و نقد فهم انسان مدرن که آزادی را تک عنصری می بیند و افزودن عنصر دوم ((رشد)) به ((عدم مانع)) در سیری بدیهی، آزادی را به آزادی معنوی که رفع مانع برای رسیدن به اهداف خود عالی است می کشاند و بعد به اینجا هم اکتفا نکرده مفاهیمی مثل عبادت و عبودیت و تقوا(عبودیت در مقابل حیث مقصد بودن آزادی و تقوا حیث ملاک بودن آزادی) را مطرح می کند یعنی آزادی به عنوان محوری ترین رکن تفکر مدرن جایش را به عبودیت به عنوان محوری ترین رکن جهان بینی اسلامی میدهد یااینکه بحث توبه را به عنوان ((قیام علیه خود )) مطرح میکند که میتواند سازمان فکری مارکسیسیت را (که قائلند انسان در جبر تاریخی اجتماعی طبقاتی خود قرار دارد و هیچ هویت فردی ندارد ) به چالش بکشد.

3) تفکر شهید یک منظومه است:
 
🔅به نظر شهید، اولین گام در مقابله با تمدن مدرن ارائه یک جهان بینی کامل است. یعنی ایشان در صدد هستند که یک جهان بینی ارائه دهند که تمام اضلاعش کامل باشد و کاملا به یکدیگر مرتبط بوده و همدیگر را معنا میکنند لذا تلاشهای ایشان در مفهوم سازی ها و غیره یک تلاش یک سویه نیست بلکه ناظر به تمام ابعاد فکری این کار را میکنند و این را هم مرهون این هستند که به لحاظ علمی ذوابعاد هستند.
اگر امر بالعکس باشد یعنی شخصی فقط از یک منظر خاص به اسلام بنگرد، حتی اگر آن یک منظر، فلسفه اسلامی باشد نمیتوان اسلام را کما هو حقه شناخت بلکه انسان را فقط از ضلع خاصی با دید خاصی مینگرد و سعی در توجیه همه گفتار اسلام از همان یک بعد را دارد .لذا می بینیم علامه در مقدمه المیزان به این نکته مهم توجه میدهد که شیوه تفسیر نه فلسفه است و نه عرفان گرچه برخی جاها از آن ها استفاده میشود.

4) تفکر شهید یک منظومه اجتهادی است (در مقابل تفکر روشنفکری و اخباری گری):

🔅به این معنا که این گونه نبوده است که عقلانیتی بیرون از فضای اسلام شکل بگیرد و بعد این عقلانیت را به فضای اسلام تحمیل کنیم و هرجا که سازگاری داشت قبول کنیم و هرجا که ناسازگاری داشت رد کنیم(نومن ببعض ونکفر ببعض)که این مدل یکی از خواص تفکر روشنفکری است.

🔅تفکر شهید یک تفکر اجتهادی است با عقلانیت و با بداهت های عقلی شروع میشود و در ادامه سیر عقل را به محضر وحی و قرآن می برد. این به معنای تعبد هم نیست بلکه این عقل است که مخاطب وحی و دین قرار گرفته و به تعبیر امیرالمومنین"لیثیروا فیها دفائن العقول"، اثاره دفائن عقول و رشد عقلی محقق میشود.

🔅مثلا شهید مطهری برخی معارف انسان شناسی را مثل بحث کمال انسانی و هدف نهایی و یا بحث امامت و ولایت(انسان در قوس صعود) را با توجه به دین و استفاده اجتهادی از معارف نقلی توضیح می دهند.

🔅 پس این که میگوییم از سیر بین به مبین استفاده میکینم به معنای استفاده نکردن از معارف نقلی و وحی نیست. بلکه بعد از این که در جهان بینی به وجود مطلقی به نام خداوند تصدیق شد و ضرورت نبوت عامه به دست آمد و نبوت خاصه هم با دلایلش روشن گشت، جا برای استفاده از معارف نقلی با شیوه ای که حجیت بخش است، باز میشود.

🔰هادی محیطی 97.11.27

#یادداشت
#اندیشه_مطهر
@almorsalat