تاثیر علم منطق در علم اصول فقه(بخش اول)

🔷تاثیر علم منطق در علم اصول فقه(بخش اول)

🔰 حجت الاسلام ناصر قیلاوی زاده

📌مقدمه
دانشمندان، علوم را با توجه به اینکه ذاتا مطلوب هستند یا مطلوب نیستند به دو قسیم علوم #آلی و #اصالی تقسیم می کنند. علوم آلی مثل علم #ادبیات و #منطق خودشان ذاتا مطلوب نیستند بلکه به هدف اثر گذاری و تاثیر در علوم مافوق خود آموخته می شوند. در مقابل، علوم اصالی قرار دارند که مباحث #الهیات و #فلسفه در این قسم جای دارند.
علوم آلی گاهی در یک علم اصالی اثر گذار هستند و گاهی در علم آلی مافوق خویش موثر هستند. #کیفیت_اثر_گذاری و تاثیر علوم آلی در علوم اصالی یکی از دغدغه های متعلمین علوم حوزوی است. فن منطق به عنوان یکی از مهمترین علوم ابزاری همیشه مورد بحث و مناقشه بوده است و وقتی ارتباط آن با علم اصول فقه را بررسی میکنیم این اهمیت دو چندان می شود.
واضح و قطعی است که مباحث زیادی از علم منطق به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در علم اصول اثر دارند. این اثرگذاری را از دو وجه می توان بررسی کرد.
🔸وجه اول دخالت مستقیم بعنوان بخشی از مسائل است، به این معنا که برخی از مسائل علم منطق در تحقق و کاربری برخی مسائل علم اصول فقه استفاده می شوند.
🔸وجه دوم دخالت در ساختار و شاکله علم اصول است، اهالی علم می دانند که برخی مسائل در علم هستند که به صورت سلسله وار با یکدیگر در ارتباطند و اگر سرسلسله این مباحث لطمه ببیند کل دامنه آن مورد خدشه قرار می گیرد.
هر دوی این بخش ها فارغ از اصل #متدولوژی_علوم است که باید از علم منطق آن را فرا بگیریم و در تمامی علوم از آن بهره مند گردیم.
🔸در ادامه با اشاره به برخی از کاربردهای اساسی مباحث منطقی در مسائل علم اصول فقه نشان می دهیم که نمی شود بدون بهره مندی از این علمِ مهم، در طریق استنباط قدم برداشت.
آنچه در ادامه ذکر می شود مباحثی است که در دروس اصول فقه استاد علی فرحانی به آنها اشاره شده است.

📌بحث #عرض_ذاتی
مباحث عرض ذاتی و لوازم منطقی باب برهان یکی از مباحث محوری و بسیار تاثیر گذار در هر علمی خصوصا علم اصول می باشد. کمتر طلبه ای است که در بخش های مختلفی از علم اصول تاثیر گذاری این مبحث را ندیده باشد. مسئله موضوع و تعریف علم، مسئله تبویب و تقسیم مباحث یک علم، تنظیم و تنسیق مسائل هر فصل و بخش از علم، بخشی از کابری این مبحث مهم منطقی است. بدیهی است که اگر کسی بخواهد به یک سیستم و مدرسه فکری دست پیدا کند چاره ای ندارد جز اینکه بتواند در قوی ترین وجه ممکن با استفاده از این بحث و لوازم منطقی آن، سازمان علمی-فکری نویسنده را بیابد و مبتنی بر آن یک علم را بیاموزد.

📌بحث #یقین و #قطع
یقین و قطع دو اصطلاحی هستند که در فصول ابتدایی و انتهایی کتاب #المنطق مرحوم مظفر با آن آشنا شدیم. یقین، قطع و شقوق این حالات نفسانی از مباحث محوری و سازمان بخش در نظامات اصولی حال حاضر می باشد. #شیخ_انصاری(ره) صاحب مکتب و دارای ابتکارات بی سابقه در علم اصول و فقه است، ایشان با استفاده از حالات نفسانی خصوصا قطع و یقین سازمان جدیدی برای مسائل علم اصول تنظیم کرده است. این بحث در دو بخش علم منطق مورد اشاره قرار می گیرد. بحث حالات نفسانی خصوصا قطع و یقین در فصل «#تصور و #تصدیق» به تفصیل و در بخش «#مشهورات« و «#مقبولات» از باب مبادی اقیسه به اختصار مطرح می گردد. در این دو بحث انتهایی اشاراتی هم به خصوص مسئله قطع می شود که اثر گذاریش در علم اصول نسبت به یقین بیشتر می باشد.
کیفیت تفکیک قطع و یقین و مشخص کردن معنای دقیق «یقین منطقی» و تفاوت آن با «یقین اصولی» از مباحثی است که در علم منطق باید انجام گیرد. این بحث هم در شاکله و سازمان علم اصول به شدت موثر است و هم بعنوان بحث مهمی در مسائل مربوط به تنبیهات قطع، قطع طریقی و موضوعی و... کاربرد دارد. مطئمنا دستیابی به نظام علمی مبتنی بر حجت (که از برترین و قوی ترین سازمان های علم اصولی است) بدون تسلط و تحقیق در این بحث ممکن نیست.

📌#مشهورات
بحث مشهورات بعنوان بابی که در آن، مصادیق احکام اعتباری بحث و تبیین می شود در علم اصول نقش پررنگی دارد. با توجه به اینکه اصول فقه علمی است که در آن باید ضوابط و کیفیت استنباط احکام شرعی از ادله تفصیلی بحث شود، تبیین و فهم دقیق معانی اعتباری بسیار اثر گذار است. مباحث حسن و قبح، مستقلات و غیر مستقلات عقلیه، مباحث اصول عملیه و... متاثر از این بحث خواهد بود. بخش تادیبات صلاحیه (آرا محموده) از فصل صناعات خمس جایی است که احکام اعتباری بمعنی الاخص مورد بررسی و تدقیق قرار می گیرد. محققین در علم اصول می دانند که بدون تعیین و تکلیف مسائل این بخش نمی توان به جمع بندی نهایی در بسیاری از مباحث تحلیلی علم اصول دست یافت.

📌اشکال #قیاس
بحث اشکال اربعه قیاس خصوصا شکل اول آن (که بین الانتاج و مستغنی از دلیل است) در دو جهت مورد اهمیت است. اشکال قیاس در هر جایی که بنا بر استدلال باشد کارآیی دارد و به میزانی که التزام به احکام شکل و ماده قضایا وجود داشته باشد استدلال از استحکام بیشتری برخوردار خواهد بود.
جهت دومی که این بحث را دارای اهمیت می کند مسئله #ساختار_شناسی_علم_اصول می باشد. در بحث ساختارشناسی علم اصول می گوییم که برخی از نظامات اصولی مبتنی بر شکل اول از اشکال اربعه تنظیم می شوند. برای درک و فهم کامل این ساختار چاره ای از این نداریم که شناخت جامع و کاملی از قیاس و اشکال آن داشته باشیم.
#ساختار_علم اصول فقه در نظام فکری مرحوم اصفهانی مبتنی بر قیاس شکل اول می باشد. کتاب اصول فقه مرحوم مظفر بعنوان یکی از کتب رایج و دارج در حوزه های علمیه متاثر از این چینش و تقسیم بندی می باشد. التفات و آگاهی به این ساختار و فهم تاثیر آن در چینش و تنظیم مباحث علم اصول یکی از راهکارهای تسریع در تسلط به مباحث و قوت استدلال هر طالب علمی است.
جهت اطلاع از تفصیل مباحث ساختار شناسی علم اصول می توان به صوت های ابتدایی استاد فرحانی در تدریس کتاب الموجز و همچنین به مباحث مرحوم مظفر در ضمن فصل #مستقلات و #غیر_مستقلات_عقلیه مراجعه کرد.

💢 دیدگاه خود را در مورد این نوشته به @GHILAVI  ارسال کنید.

تحول در علم اصول 4

✴️فصل سوم 

🔆ادراکات بشری در تقسیم اولی به دو دسته هست ها و بایدها تقسیم می شوند. مسایل مربوط به مبدا و معاد از شریف ترین مباحث دسته اول به حساب می آیند. ملاک سیر و سلوک فکری در این دسته برهان است؛ لذا بحث از این دسته را به فلسفه، کلام و یا عرفان احاله می دهند.

🔅اما نکته ای که معمولا کمتر به آن پرداخته می شود این است: از آنجا که مبدا قابل اعتماد در برهان یقینیات است و یقینیات نیز تابع شروط مذکوره در فن برهان می باشند و مبادی با چنین اوصافی (همچون دری کمیاب و) نسبت به هر مسئله ای در دسترس نیستند؛ لذا بسیاری از مسایل مبدا و به خصوص معاد از قلمرو برهان خارجند.

🔅قلمرو شهود نیز با وجود گستره ای افزون بر قلمرو عقل برهانی، باز هم اولا از پوشش کامل عاجز است و ثانیا غیر معصوم است، مگر با توزین توسط عقل و نقل. 

پس تنها راه در این موارد بهره گیری از شهود معصوم است که منبع آن کتاب و سنت خواهد بود .

🔆همانطور که اخذ "باید" از کلام وحی منوط به زبانشناسی مختص به خویش است رمزگشایی کلام معصوم در این عرصه هم به همان دلیل زبانشناسی خاص خود را می طلبد.

این عرصه از نظام اصولی تا کنون در هاله ای از ابهام قرار دارد و تا آنجا که در آثار مکتوب تفحص شده جز علامه طباطبایی (ره) در بعض موارد و آیت الله جوادی آملی به این مهم اشاره نکرده اند.

🔆ما اکنون در صدد بسط کلام در این عرصه نیستیم اما تذکر به این نکته را لازم میدانیم که قوانین سندی و دلالی جاری در عرصه متعارف به هیچ وجه در اینجا با حفظ قالب قبلی خود جاری نخواهند بود. از این جهت این عرصه راه طی نشده ای است که بالی به اندازه بال موجود از علم اصول را تشکیل خواهد داد .

❌این مختصری بود از بعض مواردی که نگارنده در طی تحقیقات خویش بدانها دست یافته، و الا هم تعداد این موارد بیش از مذکورات در این وجیزه است و هم بسط موارد مذکور و ذکر شواهد آنها از عبارات قوم به مجالی واسعتر احتیاج دارد.

پایان

🔰استاد علی فرحانی

#پای_درس_استاد 

#فقه_و_اصول 

#علوم_انسانی_اسلامی 

تحول در علم اصول 3

✴️فصل دوم

🔆یکی از منابع احکام شرعیه، عقل است. مشهور اصولیین عقل را پذیرفته اند. حتی اخباریین نیز جز  مرحوم استر آبادی به احکام فطری عقل به نحو فی الجمله تصدیق کرده اند؛ اما مسئله حدود حجیت آن به شدت مورد اختلاف واقع شده، به طوری که بعضی از اهل فن، حجیت عقل را صرفا یک مسئله نظری و بدون ثمره عملی دانسته اند. بالاترین سعه را، قائلین به حجیت عقل عملی مطرح کرده اند.

🔆یکی از ابداعات برخی اصولیین طرح مسئله حجیت عقل نظری و اتصاف یقین بالمعنى الاخص به حجیت است. در صورت قبول این نظریه پای حجیت برای اولین بار به محدوده هست ها و ادراکات عقل نظری باز شده و زمینه برای طرح ریاضیات اسلامی و طبیعیات اسلامی علاوه بر علوم انسانی اسلامی بوجود خواهد آمد.

🔆پر واضح است که در این هنگام نظام قانونی بهره گیری از ادله لفظیه مربوط به این علوم، تبیین ویژه ای را می طلبد که تا به امروز در باب الفاظ اصول نه به جهت صغری و نه به جهت کبری مورد بررسی واقع نشده است.

💠💠💠

🔰استاد علی فرحانی

#پای_درس_استاد 

#فقه_و_اصول 

#علوم_انسانی_اسلامی 

تحول در علم اصول 2

✴️ فصل اول 

🔅در علم کلام به اثبات رسیده است که بیان هر آنچه که در کمال انسان نقش ایفا میکند، از شئون وحی است. 

🔅بشر از پیش خود توان تشخیص صواب از ناصواب را ندارد - البته این به معنای نفی حجیت عقل نیست-.

🔅همانطور که در ادامه خواهد آمد و از آنجا که انسان بر بال افعال اختیاری به سوی کمال خویش پرواز می کند و به تعبیر علمی موضوع استکمال فعل اختیاری انسان بما هو انسان است - و این است سر اشتراک همه انسانها در تکالیف الهی - پس هر آنچه که مربوط به افعال اختیاری انسان است در محدوده وحی الهی بوده و به تعبیر دیگر هرجا که اثری از فعل اختیاری انسان باشد پای یک باید مقدس که به تشریع الهی باشد در میان است .

🔅از بیان فوق چنین به دست می آید که فقه (به معنای مجموعه بایدها) اختصاصی به فقه مصطلح که محدود به عبادات و معاملات مشهوره در کتب متداوله است ندارد، بلکه شمول او به شمول فعل استکمال ساز است.

🔅موضوع علوم انسانی به معنای وسیع آن فعل اختیاری انسان است. 

🔅توضیح آنکه: انسان شخصیتی دوساحتی است. در بعد فردی شخص او محط نظر است و اناطه ای به حضور دیگری نیست اما در بعد دیگر باز همان انسان است لکن از جهت ارتباطش با دیگران، و به عبارت دیگر انسان یک حیات فردی و یک حیات اجتماعی دارد. 

🔅علوم انسانی از جامعه شناسی و روانشناسی گرفته تا حقوق و علوم سیاسی و مدیریت و بقیه این علوم، همه به نوعی به کاوش و تقنین در یکی از این دو حوزه می پردازند.

🔅از آنجا که تقنین منحصرا شانی الهی است؛ پس آنچه در این علوم از سنخ حکم و باید وجود دارد مقدس و وحیانی است نه بشری با متد آزمون و خطا.

🔅در این مجال علم اصول که زبانشناسی کلام وحی است و متکفل بیان قوانین حاکم بر کلام معصوم؛ همانطور که خود را موظف به تبیین مقیاس استنباط فقهی با گستره کتاب الطهاره تا کتاب الدیات میدانست؛ امروز باید قوانین استخراج ضابطه مند سایر علوم انسانی را از متن دین فراهم آورد.

🔆البته این هدف بدون بازنگری همه جانبه در تمامی ابواب آن علم میسر نخواهد بود. به عنوان مثال کسی که مبنایش در حجیت اخبار آحاد آیه نبا و حجیت خبر عدل امامی است و حجیت را (به معنای اصولی و) یک جعل تعبدی می داند؛ تنها با روایاتی که إسناد آن توسط علمای قرون اولیه -مثلا تا زمان شیخ طوسی (ره) یا نهایتا محقق حلی (ره) - بررسی شده کار میکند و مبنای او در مسئله حجیت به طور عموم و اخبار آحاد به طور خاص، اجازه سیر به بیش از این گستره را به او نخواهد داد. 

🔆ناگفته پیداست که بسیاری از احادیث موجود در موسوعات حدیثی بجز وسائل الشیعه و مشابهات آن، چنین خصوصیتی را واجد نخواهند بود. این در حالی است که اگر مبنای او در حجیت، معنای لغوی آن باشد و برای شارع بنای تاسیسی در طرق و امارات قائل نشود؛ سپس از ادله حجیت اخبار آحاد ارجاع به یک طریقه عقلایی را که همان مبنای حجیت خبر موثوق به -و نه خبر الثقه - را استظهار کند؛ قول قدمای اصحاب برای او احدالامارات للوثوق خواهد بود نه طریق منحصر در حجیت. 

🔆حال اگر به این مطلب التفات کنیم که علوم انسانی جدید که محصول قرن ۱۸ و ۱۹ میلادی به بعد است، اموری مستحدث است؛ معلوم میشود که اینها نزد قدمای ما مطرح نبوده اند، طبعا بحث از ادله آنها هم صورت نگرفته، لذا عمده آن ادله نه در کتبی مثل وسائل الشیعه بلکه در ابواب پراکنده کتبی مثل بحارالانوار قرار دارند.

🔆 این ادله قهرا از شهرت قدمایی برخوردار نبوده به نوعی متصف به اعراض شده و با مبنای مشهور از گردونه استنباط خارج خواهند شد؛ رجوع به کلام علامه مجلسی در مقدمه بحار، گفتار فوق را روشن خواهد کرد.

ادامه دارد....

🔰استاد علی فرحانی

#پای_درس_استاد

#فقه_و_اصول

#علوم_انسانی_اسلامی

تحول در علم اصول 1

✴️مقدمه

🔹یکی از علومی که در مسیر استنباط احکام شرعی، نقشی بسزا و تاثیری شگرف دارد، به طوری که بسیاری از اهل نظر آنرا جزء رئیسی دانسته و استنباط را بدون آن امری غیر ممکن قلمداد کرده اند علم اصول فقه است . 

🔹این علم به استناد آثار به جای مانده از زمان حضور اهل بیت (علیهم السلام) مورد اهتمام بوده و بزرگان از اصحاب (رضوان الله علیهم) به تالیف در آن همت گماشته اند . 

🔹آثاری که از آل زراره و ابن ابی عمیر و خاندان آل نوبخت در این زمینه بر جای مانده خود گواه صادقی بر این مدعاست . 

🔹البته در این نوشتار ما به صدد بیان تاریخ علم اصول نیستیم بلکه غرض ما از بیان این مطلب وضوح ضرورت این علم از نخستین مراحل فکر فقهی شیعه است . 

🔹اکنون با گذشت قریب به ۱۲ قرن از آن زمان، ضرورت پرداختن به این علم از ابعاد دیگری نیز آشکار گردیده که بعضی از آنها اقتضای "باز تولید" این علم را نیز میرساند.

🔹در این نوشتار به طور اجمالی به بیان بعضی از این ابعاد میپردازیم .

#پای_درس_استاد 

#فقه_و_اصول 

#علوم_انسانی_اسلامی